ታደለ አጋጄ
ታሪክዳ ሜዜጌብስትካማ አግፅናኩ ሚንችካ ጉድካ ዲብካ ዝኩኑውስታጊ እሊውሾስ ዴሜካ አቒያዳ ሚንች ግፍስታ ቤዴል ፌፄምስቱስ እጄ። እንስኪላ ቤዴልስቱንኩ አቕዳ ታምባው ኪንኪጝ፣ ቤዴልስታ አዜንጝ ፣አቖ ድክትስ ጁትጝፅጝስታ እሊውሳ ድፄ ፂዌ ሲፍፅጝ ስካዊ ዲብ ጋቲዊያኽ።
አቕዳ ታምብኹሳ ግፎስታ ቤዴሎ ይጉፅጝስ ፍቶ ፋያኒስስታ ካሴኒስ ካንትስቴ።
ሴንቲ አሴስስታው፣ ላኼን ድሳው ታምብኹ ቤዴልስ ካሴ አግፃኑ ፍቶ አግፃኒስ ይቢቺ አኽጝ አምንስቴ።
ሚንችካ አጌርካው ታሪካኻዳ ጌቴምኹ ችግርስ ካይጝጚውሳ ፍቶ ጉላሊ እላቲው ኽይቲ ፄዌካማ ቴኬምስትጝስ ችግርካስ ኽይቴ እያና።
አውሮፓው እዝቡ ቼፍታ 1970ዳ አባላምቲዳ ምስራክ አውሮፓዳስታ ደቡብ አሜሪካዳ ቴግባርዳ እሺኹ ካይጝጚው ፍት ዎሬምስስታ እሊኩ ቤዴልካስ ቤዴልስቱንኩ አካልካስ ፍቶ አግፃንታ ፄውስትኹ ዳድ ቶኬምስቴ።
እን ጊዝዴስ ፋሌንጋ ካይጝጚው ፍት ሚዲቢኒ እጉ ቴርትስ ይቢቺስ ኽይቴ እይጝስ ቼጌርፃውሳ ጉዳዮ ካሲስታንትስ፣ ይክርቲስ፣ ኽይቴ እይጝስ ፍቶ ሴፌንፅጙ ዳድ ያኻማ ካንትስቴ።
ካይጝጚው ፍት ንጝ እምፕልታቑላዳ እሳንስ ፌፄምስቱንኩ አቕቱ ሜብቱ ታሲስትጝስ ዙርሚ እይስታው ዳድ አኽⶓ ምሁራንካ እርዳትፃና።
እንሳ ካስቶ ስላማዊ፣ ውላአቡቒስታ ታምብስታንታ ፄውጝስ ውላውሳ ፅሬቶስታ እርዳቴ ፋያው አኽጝ ጌሌፅስቴ።ካይጝጚው ፍት እምፕላኒስ ድኻው ያኻውላስ ጊዞ ካሴውስታ ሚንችካ አሜትካዋ ካፅው አኽጝ ጌሌፅስቴ። እንኪላ ቤዴልስቱንኩስ ፍቶ እይጝስ፣ ካሴ ኬይጝስ፣ ዎዴምኹሳ አብቶስታ ንብሬቶ ዙርፃማ ግቢትጝስታ ፄጌርጙንኩ ካስትካ ፌፄምስትጝስ ካሌ።
ካይጝጚው ፍት አጌርካ ጋቻዴስ፣ ጌውስጚዴስስታ ፍችትጚዴስ ፋንታ ፄውጝስ ኬፍንኹ ፍሺ ዝኩኹ አኽⶓ ሊሊትጙንኩ አጌርካው ቴሞክሩ ካንትፄ።
2011 ም.አታዳ አዲስ አበባዳ ፄዴክኹ አፍሪካው እምፕልቱ ካይጝጚው ፍቱ ፖሊሲው ማይኬፍ፣ ሊሊትጙንኩ አጌርካ ሚዲቢኒስታ ሜዴቤና ያኻያሱ ፖሊሲውሳ እርምጄ፤ ኾቱ እንፃኽስትጝጜ ቴኬምስትጝስ ፌፄምስትኹሳ ሜብቱሳ ታሲስትⶓ፣ ችግሮስታ ቤዴሎ ኽይጝስ ዲሞክራሲው፣ ማይቤራዊስታ ኢኮኖሚው ኪሲስ ጉድ አኺኔ ፌቴርጝስ ፄውስታው ቴኬማውስታ ፋይፃንቲ ካስት አኽጝ ጌሌፅስቴ።
ካይጝጚው ፍት ጋቻስታ ዎሬሙ ወክትዳ ፌፄምስትኹ ፅካትስ፣ ሜብቱ ታሲስትጝስታ ቤዴልስ ኽይቴ እይጝ ካሊፅጚያኽ።
እንኪላ ቹዋስ ዋኽ ፍት እይስታውሳ ዳዶ ሲፍጝስ ዊዳፊ ሰላም፣ እርክ፣ እጉ ሴግቴንት ሴፌንኹሳ ቴርቶ ፌቴርስታታ ፄውጝሲያኽ።
ይቶፒያዳ ቴግባራዋ ፄውጝስ ታክስስትኹ ፖሊሲ ካስትዳ አግስታው ካይጝጚው ፍት ሴዛ ቹዋ ቹዋ ምክንያትካስ ፋይፃው አኽⶓ ፍቱ ሚኒስትር ጌሌፁስ እጄ።
እምፕላንቲ ምክኒያት ይቶፒያ አግስቴው አኺኒ ያኹስ እንስኪላ አቕቱ ሜብት ታሲስትጝ፣ ጋቻስታ ዎሬም ኬሴትስታ። እንኪላ እምፕልታቕ ክርጝስ፣አካሉ ጉዳትስስታ ፌኔኬልጚስ ታምባንታ ፄውስታ። እኒጛ ችግርካስ እንዴስ ቤዴራ እይስትኹ ዙርሚ ዋኽ ጋቲው አኽⶓስታ ድፄ ፌፄማንትካዋስታ ጉዲስታንትካው ቼፍ ሚንቺጝ፣ ቤዴልካው ዴሬሬብጚስታ ድፂኩ ቴግባርካ እምፕልታቑሳ ክርፆ እሚጝ ሚዲቢኒ እጉ ቴርትስ ፍቶ እይጝስ ያኻ፣ ይክርቴስታ እርኮ ፌፄምጝስ ካሊፃቲው አኽጝስ ካይጝጚው ፍት ትኩት እይስታው አኽጝ ቶኬምስታ።
ላጛንቲ ሳኪትጙኽ ካይጝጚው ፍት አጌራ ምንግስቱ ግንባቲስ ቹዋ ጉዳይ አኽጝስ ንጝኪ ፌይንኩ ቤዴልካዳ ይክር ይጉዌ ንጝስ እርኮ ጌምፅጝስ እምፕልታቖ ዲግስጝፅጝስ ካሲስታንቶ ቼሜትጝፅጝስ ፌፄምስትኹ ቤዴልስ አቕስቶ እይጝስ ፋይፃንቲ አኽጝሲያኽ።
ሹኻንቲ ምክኒያት ሳኪትጙኽ ካይጝጚው ፍቱ ካስት ቴግባርዳ እሼውላስ ዲሞክራሲው ካይጝጚ ያኻ ዊዳፊ ሰላም ሴፌንጝስ ካሊስታቲው አኽጝሲያኽ።
ዊድዊዲዳኪላ ሊሊትጙንኩ ምክኒያትካስ አቕቱሳ ሜብቶ ኬቤርፅጝስታ እጉሳ ሴግቴንቶ ሴፌንፅጝስ ካይጝጚው ፍት ቹዋ ጉዳይ አኽሲያኽ።
ይቶፒያ እኒጛ ምክኒያትካስ ካይጝጚውሳ ፍቶ ሴፌንፅጝስ እንፃኽስቴታጊ አኽጝ ሚንችካስ ጉድያኽ እስታማጊ ቶኬምስቴ። ጋያኪ ካይጝጚውሳ ፍቶ ቴግባርዳ እሽፁንኩ አጌርካውሳ ቴሞክሮ ካፅጝስ ዋይሚስታ ያኻታ አንፃኽስስቱኒ ጉድ ኽይቲው ዳዲያኽ።
አፍሪካዴስ ዳቡብ አፍሪካ፣ ሴራሊዮን፣ ላይቤሪያ፣ ሩዋንዳ፣ ዲሞክራቲክ ሪፓብሊክ ኮንጎ ዲጊስ ዴሜካ ጋምቢያ ካይጝጚውሳ ፍቶ ችግርካስ ኽይፂ ኩልፍታ ቴኬምስቱንኩ አጌርካኽ።
ሩዋንዳ አውሮፓው እዝቡ ቼፍታ 1994ዳ ሊኽ ጌርክካዳ 7 ሚሊዮን እምፕልታቕዴስ 800 ሻይ አቕ ግፍስ ክርካ። ላጛ ሚሊዮን ያኻንኩ እምፕልታቕዳ ክሶ ሜሴሬትጝስ ፍቱ ፍንዳ ዲግስታ።
አሌም አቡቑ ፍርድ ጝናዳ አጌራኻሱ ችሎትስስታ ባይሉ ዳድስ ዳኚስቱንኩ ዎንጄሌንካስ እይስትኹ ፍቱ ውሳኒስ ናካዳ አጌራ ዲሞክራሲስታ ሰላምስ እንቲታኪ ልግስኒው ዳድዳ እንዜጝታታ ፄዋ።
ሩዋንዳዊያንካ ጛጛርትጛሳ “ውላጊ እምፕል ታብሊስታ ቹዋ ይሪ”ናና። እንስኪላ አጌራዳ አግስታንኩ” ቱትሲ”ስታ “ሁቲ” እስታንኩ ብሄርካ እምፕልትስ ሚንችካ ዝቤንካዋ እጂካ።
ያኼስጉ ጃርማኑ ካያ ክሙ ስርዳ እጂቲስ ዜርስ ጎሌልጜ አግጝስ ላጛ ብሄርካዋ ጋቺትጝፃውሳ ትንኩሎ እሚጝስ “ቱትሲኩሳ” ብሄርካዋ ኩጝስ ፖላቲካው ፊፂምፂ ሴል ፄውና።
እንስኪላ አውሮፓው ዝቤን ቼፍታ 1959 ዴስ 1967 ኺስታ ምንግስትስ ዴጌፍስትኹ ዜሮ ድፅጝ 20ሻይዴስ ጃላ ቱትሲኩ ብሄርካ ኩስታኒስ 300 ሻይ ያኻንኩ ዴሜካ አጌርዴስ ባይካማ ሴዴድስትካ።
ያኼስጉ ሩዋንዳ እምፕልታቕዳ ታምብኹሳ ቤዴሎ ካይጝጚውሳ ፍቶ ሲፍጝስ ክርፄ ዋይሜ ሚዚጊብፄ። ጋይኪ ኬሴስጝስታ ይክር ይጉዌስ ንጝ ኽሳንቲ ስፍሪ እሺኾ።
ኬሴስጙ ካስትዳ ውላ ዎንጄሌንካ ካሲስታንታ ፄውጝ ይዝኩዊኒውላ ቹዋስ አሴቴፍጙንኩሳ ጎሌልጝስ ካሲስታንታ ያኻንታ ፄውጝስ ፍት ሴፌናታ ፄውስታ። ምንግስት አጌራኻዳስታ አጌርዴስ ሴጋ ቻኒስት ታምቡኒውላ ኬፍቲኔ ቤዴሎ ፌፄሙንኩሳ ጎሌልጝስ ኪፂስታንታ ፄዋ።
ሩዋንዳ ካይጝጚውሳ ፍቶ ቹዋስ ቴኬምስትጝስ ውኖ ፋይጝዳ ታክስፄ ስፍሬ ሴዬምጝስስታ ጌርኮ ዎሴንጝስ ዙርፃማ ቲሪትጝፅጝስ እርኮ ጌምፅጝስ ኾትካውሳ ኬሽጝጜ ፄውጝስ ትኩት እሺኾ።
ሴራሊዮን፣ ዳቡብ አፍሪካስታ ጋምቢያ ካይጝጚውሳ ፍቶ ቴግባርዳ እሽፅጝስ አጌርዳ ሰላምስታ ዲሞክራሲ ይንታታ ፄውጝስ ልግስኒው ዳድስ እንዜጛንታ ፄዌካ።
ይቶፒያ ፌዩንካ አሜትካዳ እምፕልታቑ ቲቢቢርጚስ ኪሲ ይንታታ ፄውስቱኒውላ ሊሊትጙንኩ ጊዝካስ ፌፄምስታው ጋቻስ አቕቱ ሜብት ታሲስታታ ፄውስትኹሳ ይፋስ አምንጝስ እንሳ ኬሽጝፅጝስ ዴሜካ ካይጝጚውሳ ፍቶ ቴግባርዳ እሼታ ፄውጝስ ካስትዳ አግስቴ።
ካይጝጚው ፍት ቤዴልስቱንኩ ሴንቲ አሴስስታታ ፄውጝዴስ ፌይኹስ ውላ አቡቒ ኽይቴ እንኩርጝስ አጌራው ግንባቲስ እምፕልትስ ሴሌፍስትጝስ ኪሲ ይንታታ ፄውጚያኽ።
አፍሪካው ጉዳይስ አፍሪካዊ ኽይቲስ ቢዲሬ ስፍሬ ይታት ይቶፒያ አፍሪካኩ አጌርካዴስ ቴሞክሮ ካፅጝስ ፌዩንኩ ዳድካዴስ ክንቴ ካፅጝስ ዋይሚስታ ያኹኽሳ ካይጝጚውሳ ፍቶ ቴግባርዳ እሽፅጝ ፋይፃንቲ አኽጝ ታራታርጝፃቲዊያኽ።
ካይጝጚው ፍት ጋያኪ ካይጝጚዳ ዝኩንኩ አጌርካ እምፕልታቕ እሺኑ ጋቻዴስ እንቲታኪ ታምብኹ ግፍዴስስታ አቕቱ ሜብቱ ታሲስትጝዴስ ፌካማ ስካዊ ሰላማዊስታ እምፕልቱ ዳድስ እንዝጜ ጄሜርጝስ ፍቱ ቴርትዳ ትኩት ፄውስታማ እንፃኽስትጝ ቱስታው ቹዋ ጉዳዬኽ።