Loltoonni Faransaay gara 350 ta’an Seenegaal kan gadhiisan yoo ta’u, adeemsa ka’umsaa ji’a Bitootessa keessa jalqabee xumuramuu agarsiisa. Faransaay buufata waraanaa ishee lamaan Seenegaal keessatti hafan ifatti Seenegaaliif dabarsitee kan kennite yoo ta’u, humni yeroo tokko koloneeffataa ture Afrikaa Lixaas ta’e giddu-galeessa keessatti dhaabbataan akka hin jiraanne taasiseera. Faransaay buufata xiyyaaraa ishee guddicha Seenegaal Kaampii Geeliifi buufata xiyyaaraa ishee isa Daakaar jiru Kamisa darbe aanga’oonni olaanoo Faransaayiifi Seenegaal, Hogganaan Istaafota Waliigalaa Seenegaal Mbaayee Kisseefi Jenaraal Paaskaal Laanni, hogganaa humna Faransaay Afrikaa keessatti argaman dabalatee deebiftetti. Kufaatiin kun waraanni Faransaay waggoota 65’f Seenegaal keessa ture kan xumuru yoo ta’u, koloneeffattoonni duraanii murna yeroo tokko isaan bulchaa ture fonqolchuun isaanii dabalaa dhufeera.
Faransaay, Seenegaal keessaa bahuu ishee hordofee naannoo Saahelitti walitti bu’iinsi guddaan mudateera. Jeequmsi guutummaa Maalii, Burkinaa Faasoofi Niijar keessatti mudate biyyoota Galoo Galaana Giinii kibbaa sodaachisaa jira. Loltoonni Faransaay gara 350 ta’an, kanneen adda durummaan waraana Seenegaal waliin hojii waloo gaggeessuuf itti kenname amma biyyattii gadhiisaa kan jiran yoo ta’u, adeemsi ka’umsaa ji’a Bitootessa keessa eegale xumuramuu isaa agarsiisa.
Jenaraal Kiseen, walharkaa fuudhiinsi kun ”imala waraanaa milkaa’aafi dheeraa biyyoota keenya lamaan keessatti jijjiirama barbaachisaa ta’edha’’ jedhaniiru. Laannin Faransaay “Afriikaa jijjiiramtuu taate keessatti tumsa irra deebitee kalaqaa jirti” jedhaniiru. Seenaa waraanaa biyyoota lamaanii keessatti tarkaanfii gaarii ta’uu kaasaniiru. Bara darbe jijjiirama guddaa waadaa galuun filannoo injifannoo erga galmeessee booda Pirezidaantiin Seenegaal Baasiroo Diyoomaay Faayee, Faransaay bara 2025tti loltoota ishee akka baaftu gaafatanii turuun ni yaadatama. Haata’u malee, hoggantoota kolonii Faransaay duraanii kanneen biroo kanneen akka Burkina Faasoo, Maaliifi Niijar kanneen mootummoota waraanaatiin geggeeffaman irraa adda ta’ee, Fayeen Seenegaal Paaris waliin hojjechuu akka itti fuftu cimsitee dubbatteetti.
Bara 1960tti walabummaa ishee erga gonfatteen booda, Seenegaal michoota Afrikaa ciccimoo Faransaay keessaa tokko taatee, seenaa ishee keessatti loltoota Faransaay keessummeessitetti. Fayeen Faransaay ajjeechaa Muddee 1 bara 1944 loltoota Afrikaa kudhanootaan lakkaa’aman kanneen Waraana Addunyaa Lammaffaa keessatti Faransaayiif lolan dabalatee gocha hammeenyaa koloneeffattootaaf dhiifama akka gaafattus gaafataniiru. Mootummoonni guutuu Afrikaa argama waraana Faransaay irratti gaaffii kaasuun isaanii dabalaa dhufuun, Paaris lakkoofsa loltoota ishee buufataalee impaayera ishee duraanii keessatti argaman cufteetti- hir’isteetti. Chaad keessatti kan argamu Kossehii kan naannoo Saahel keessatti bakka waraana ishee dhumaa ta’e fonqolchiteetti. Fonqolchi mootummaa Burkiinaa Faasoo, Niijariifi Maalii keessatti bara 2020 hanga 2023tti geggeeffame namoota humna waraanaa ciccimoo gara aangootti harkisee jira. Mootummoonni isaanii walumaagalatti loltoota Faransaay 4,300 ari’aniiru. Biyyoonni sadan hariiroo Faransaay waliin qaban addaan kutuun jeequmsa Saahel waggoota kurnan lamaan darbaniif gargaarsa argachuuf gara Raashiyaatti dugda garagalchataniiru. Gama biraatiin waraanni Faransaay buufata isaa Gaaboon keessa jiru gara kaampii keessummeessituu isaa Giddugaleessa Afrikaa waliin qooddatanitti jijjiireera. Biyya xiqqoo Gaanfa Afrikaa Jibuutii qofatu buufata waraana Faransaay dhaabbataa ta’e erga Kamisa darbe baatee booda Faransaay buufata waraanaa gara namoota 1,500 qabu sana waajjira muummee waraanaa ishee Afrikaaf oolchuuf yaaddee jir
Guddinaa Asaffaatiin
